Choć w europejskich miastach powstało już ponad 320 stref czystego transportu, w Polsce jak dotąd nie mamy ani jednej. Nic dziwnego zatem, że 30 proc. Polaków przyznaje, że nie wie, co oznacza to pojęcie, a wokół samego rozwiązania krąży sporo nieporozumień. Czy więc jest strefa czystego transportu i co w praktyce oznacza dla użytkowników miast?
Strefa czystego transportu to stosowany w Europie od lat sposób na poprawę jakości powietrza w miastach oraz dbania o zdrowie ich mieszkańców. Jej wprowadzenie oznacza przyjęcie nowych zasad poruszania się samochodem po wybranych obszarach miasta i ograniczenie wjazdu pojazdom emitującym najwięcej zanieczyszczeń, czyli zwykle kilkunastoletnim lub starszym autom (najczęściej z silnikiem Diesla).
W praktyce strefa czystego transportu egzekwowana jest bardzo podobnie do istniejących już przepisów ruchu drogowego, jak np. zakazy wjazdu dla pojazdów ciężarowych czy ograniczenia parkowania w centrach miast. Spełnianie wymogów strefy i prawo wjazdu do niej potwierdza stosowna naklejka na szybie samochodu wydawana przez odpowiedni urząd. Wprowadzenie nowych regulacji w umiejętny sposób sprawia, że mieszkańcy miast szybciej wymieniają pojazdy na mniej emisyjne lub częściej korzystają z alternatywnych form transportu.
Strefy czystego transportu umocowane są w ogólnokrajowych przepisach prawnych (w Polsce ich tworzenie dopuszcza ustawy o elektromobilności i paliwach alternatywnych z nowelizacją z grudnia 2021 r.), jednak ich wprowadzanie leży w gestii samorządów.
Znaki drogowe oznaczające początek i koniec strefy czystego transportu. Źródło: Ministerstwo Infrastruktury
Zasady działania stref w poszczególnych miastach Europy potrafią dość znacznie różnić się między sobą.
MITY - Czym NIE jest strefa czystego transportu
- Strefa czystego transportu to NIE zakaz wjazdu samochodem do centrum miasta. Określa ona jedynie, jaką ilość zanieczyszczeń pojazdy mogą emitować w oparciu o przyjęte normy emisji. Utworzenie strefy lub zaostrzenie jej zasad każdorazowo dotyczy niedużego procenta pojazdów. Dla większości kierowców jej uruchomienie oznacza tylko konieczność uzyskania naklejki uprawniającej do wjazdu.
- Celem strefy czystego transportu NIE jest ograniczanie ruchu samochodowego, tylko obniżenie ilości zanieczyszczeń emitowanych przez pojazdy silnikowe, choć jednym z ubocznych skutków funkcjonowania strefy może być zmniejszenie liczby samochodów w mieście.
- Strefy czystego transportu NIE powodują zmiany organizacji ruchu. Na ich granicach nie instaluje się bramek jak na autostradach, a jedynie ustawia informacyjne znaki drogowe. Prawo do wjazdu do stref egzekwowane jest podczas wyrywkowych kontroli policyjnych, podobnie jak ma miejsce w przypadku kontroli płatnego parkowania.
- Strefa czystego transportu nigdy NIE jest wprowadzana z dnia na dzień, a najczęściej z kilkunastomiesięcznym wyprzedzeniem i po wcześniejszych konsultacjach społecznych. Zwykle obejmuje niewielki obszar miasta (najczęściej ścisłe centrum). Termin utworzenia strefy, jak i zakres jej obowiązywania każdorazowo konsultowane są z mieszkańcami przez lokalne władze.
- Wprowadzenie strefy czystego transportu NIE paraliżuje służb miejskich. Przepisy zezwalają na to, by wybrane kategorie pojazdów (np. wóz strażacki, samochód dla osoby z niepełnosprawnością czy śmieciarka) były objęte wyjątkami i miały prawo wjazdu do strefy, nawet jeśli nie spełniają norm emisyjnych. Zakres wyjątków ustalany jest podczas konsultacji społecznych.
Ponad 300 stref w Europie
Pierwszą strefę czystego transportu utworzono w Sztokholmie już w 1996 r. Większość spośród 320 tego typu rozwiązań w Europie zaczęło funkcjonować w ciągu ostatnich 10 lat pod różnymi nazwami np. “low emissions zones” w Wielkiej Brytanii czy “umweltzone” w Niemczech. Obecnie ponad połowę z nich znajdziemy we Włoszech, 1/4 w Niemczech, pozostałe kraje zachodniej Europy mają po kilka-kilkanaście stref czystego transportu, najczęściej w głównych aglomeracjach. W Europie Środkowej i Wschodniej jak dotąd nie powstała żadna.
W Polsce dopiero od grudnia 2021 r. przepisy pozwalają na tworzenie ograniczeń dla ruchu pojazdów w oparciu o ich emisyjność. Po zmianie ustawy samorządy rozpoczęły starania nad utworzeniem własnych stref czystego transportu. Najbardziej zaawansowana prace są w Krakowie i Warszawie, ale w temacie działają też Łódź, Wrocław, Zabrze, Gliwice, Rzeszów, Bydgoszcz i Gdańsk.
Co strefa czystego transportu daje mieszkańcom?
Pewne zapóźnienia naszego regionu w stosunku do reszty kontynentu ma tą zaletę, że możemy korzystać z gotowych, wypracowanych już rozwiązań, jak również inspirować się sukcesami z walki o czyste powietrze z zagranicy:
- Po wprowadzeniu Strefy czystego transportu w Madrycie w ciągu kilku lat stężenia NOx zmalało o 32 proc., a w Londynie nawet o 44 proc.
- Badanie emisyjności pojazdów z 2020 r. przeprowadzone niemal równocześnie w Warszawie i w Brukseli, która od dwóch lat posiadała strefę czystego transportu, pokazały w stolicy Belgii tlenki węgla (CO) oraz węglowodory (HC) są emitowane przez pojazdy w ilości prawie trzykrotnie niższej niż przez warszawską flotę.
Strefy czystego transportu a rozwój miast
# OGRZEWANIE BUDYNKÓW
Strefy czystego transportu mogą być częścią szerszej kampanii samorządów dotyczącej czystego powietrza np. tworzenia regulacji dla sposobów ogrzewania budynków. Można je jednak wprowadzać niezależnie od innych polityk zdrowotnych i środowiskowych.
# MOBILNOŚĆ
Na podobnej zasadzie miasta nie muszą wpisywać swoich planów dotyczących czystego transportu w inne działania w zakresie mobilności, jak wytyczanie buspasów czy dróg rowerowych. Często jednak samorządy spotykają się z oczekiwaniem społecznym, aby zmianom w zasadach poruszania się autem po mieście towarzyszyły inwestycje w alternatywne rozwiązania, dlatego też równolegle ze strefami czystego transportu prowadzone są np. inwestycje transport publiczny, carsharing czy infrastrukturę rowerową.
# KLIMAT
Nie inaczej ma się kwestia polityki klimatycznej miast. Nietrudno zauważyć, że przechodzenie na czysty transport nie tylko ogranicza zanieczyszczenie powietrza, ale też zmniejsza emisje CO2 do atmosfery, co jest głównym sposobem zapobiegania zmianom klimatu. Ze względu na zbieżność celów niektóre organizacje zachęcają więc miasta, by swoich programach eko rozwoju uwzględniały tworzenie stref czystego transportu. Mogą one jednak powstawać niezależnie miejskich zielonych strategii