Powietrze, którym oddychamy w Polsce, nadal należy do najbardziej zanieczyszczonych w Europie. W 2023 roku nie brakowało jednak przełomowych wydarzeń, które w perspektywie kilku lat mogą okazać się kluczowe, by pożegnać polski smog na dobre.
Pod koniec roku wraz z zimową pogodą wróciło do Polski intensywniejsze niż zwykle zanieczyszczenie powietrza nazywane potocznie smogiem. 6 grudnia mieszkańcy pięciu powiatów na południu kraju otrzymali SMS z Alertem RCB, który ostrzegał przed nadzwyczaj wysokim stężeniem pyłów PM10 i apelował, by zrezygnować z aktywności na zewnątrz. Wśród nich był Kraków, który tego dnia został też trzecim najbardziej zanieczyszczonym dużym miastem na świecie - w niechlubnym rankingu IQAir wyprzedzały go tylko indyjskie Delhi i pakistańskie Lahore.
Wobec takich doniesień łatwo nabrać przekonania, że mimo wielu lat walki ze smogiem nic właściwie się w Polsce nie zmieniło. Tymczasem sytuacja jest bardziej złożona niż się na pierwszy rzut oka wydaje. Lokalnie w wielu miejscach zanieczyszczenie powietrza zmniejszyło się w porównaniu ze stanem sprzed dekady. Jednocześnie zachodzą systemowe zmiany, po których można oczekiwać, że przyczynią się do poprawy jakości powietrza na szerszą skalę.
Wobec takich doniesień łatwo nabrać przekonania, że mimo wielu lat walki ze smogiem nic właściwie się w Polsce nie zmieniło. Tymczasem sytuacja jest bardziej złożona niż się na pierwszy rzut oka wydaje. Lokalnie w wielu miejscach zanieczyszczenie powietrza zmniejszyło się w porównaniu ze stanem sprzed dekady. Jednocześnie zachodzą systemowe zmiany, po których można oczekiwać, że przyczynią się do poprawy jakości powietrza na szerszą skalę.
W 2023 nie brakowało pozytywnych wydarzeń wpływających na stan powietrza, jakim oddychamy w Polsce.
1. Reforma programu Czyste Powietrze
Państwowy program wspierający mieszkańców w wymianie źródeł ciepła w domach wystartował już pięć lat temu. Jego warunki nie do końca jednak odpowiadały polskim realiom, w związku z czym wydano zaledwie kilka procent środków przewidzianych w 10-letnim budżecie programu.
Dlatego był on już parokrotnie modyfikowany, a ostatnie serie zmian z początku 2023 r. dają nadzieję, że wymiana starych kotłów na węgiel i drewno dzięki Czystemu Powietrzu w końcu przyspieszy. Obecnie najuboższe osoby mogą już otrzymać pełne dofinansowanie dla wymiany pieca, a połowa uzyskanej kwoty może trafić do beneficjenta przed rozpoczęciem remontu. Ważniejsza niż wcześniej staje się towarzysząca jej termomodernizacja, która pozwala na znaczące zmniejszenie rachunków za ogrzewanie. Najnowsze zmiany w programie kładą też silniejszy nacisk na efektywność energetyczną instalowanych urządzeń. Dalsze zmiany w programie Czyste Powietrze zapowiada też nowa koalicja rządząca.
2. Cyfryzacja nalepek na samochody
Plany władz polskich miast, by wzorem zachodnioeuropejskich aglomeracji tworzyć strefy czystego transportu (SCT), które ograniczają wjazd najbardziej zanieczyszczającym pojazdom, już na starcie napotkały wyzwanie w postaci weryfikacji uprawnień do wjazdu. Przepisy krajowe zakładały, że będzie odbywała się ona w oparciu o nalepki na szyby samochodów, które zawierałyby informację o spełnianej przez auto normie emisji spalin. Ich dystrybucja byłaby jednak dla samorządów dość kosztownym i wymagającym logistycznie zadaniem.
Latem tego roku z inicjatywy Ministerstwa Cyfryzacji normy emisji zarejestrowanych w Polsce samochodów trafiły do Centralnej Ewidencji Pojazdów. Oznacza to, że mogą je zdalnie sprawdzić zarówno kierowcy, jak i dokonujące kontroli służby. Kilka tygodni później nowelizacja ustawy o elektromobilnosci i paliwach alternatywnych dała gminom wybór, czy do kontrolowania prawa wjazdu do SCT chcą wykorzystywać nalepki czy inne metody np. dozór elektroniczny. Te dwie z pozoru czysto technologiczne zmiany sprawią, że SCT stają się dla samorządów łatwiejsze w tworzeniu i egzekwowaniu.
3. Wprowadzenie zakazu palenia węglem w Warszawie
Od 1 października nielegalne stało się ogrzewanie urządzeniami zasilanymi węglem budynków znajdujących się w granicach administracyjnych Warszawy (z nielicznymi wyjątkami). Nowe regulacje są elementem znowelizowanej uchwały antysmogowej dla Mazowsza. Nakłada ona też inne ograniczenia w obszarze ciepłownictwa, np. zakaz instalowania kotłów na węgiel i drewno w nowych domach, które mogą być podłączone do ciepła miejskiego czy też zakaz użytkowania kotłów pozaklasowych na węgiel i drewno, czyli tzw. kopciuchów, na terenie całego województwa od 1.10.2023.
Warszawa to kolejne duże miasto po Krakowie, który podobne regulacje zakazujące palenia węglem i drewnem wprowadził w 2019 r. W stolicy Małopolski doprowadziły one do likwidacji niemal wszystkich palenisk na węgiel lub drewno i ogromnego spadku poziomu zanieczyszczeń, choć wciąż zdarza się, że napływają one do miasta z miejscowości ościennych, gdzie regulacje antysmogowe (zakaz użytkowania “kopciuchów”) jeszcze nie obowiązują. W przypadku Mazowsza uchwała antysmogowa przewiduje, że otaczające stolicę powiaty wprowadzą zakaz palenia węglem w 2028 r.
Warszawa to kolejne duże miasto po Krakowie, który podobne regulacje zakazujące palenia węglem i drewnem wprowadził w 2019 r. W stolicy Małopolski doprowadziły one do likwidacji niemal wszystkich palenisk na węgiel lub drewno i ogromnego spadku poziomu zanieczyszczeń, choć wciąż zdarza się, że napływają one do miasta z miejscowości ościennych, gdzie regulacje antysmogowe (zakaz użytkowania “kopciuchów”) jeszcze nie obowiązują. W przypadku Mazowsza uchwała antysmogowa przewiduje, że otaczające stolicę powiaty wprowadzą zakaz palenia węglem w 2028 r.
4. Czyste powietrze w postulatach wyborczych i w umowie koalicyjnej
Jesienne wybory parlamentarne i poprzedzająca ją kampania wyborcza stały się dla czołowych ugrupowań momentem zaktualizowania własnej polityki w zakresie jakości powietrza. Temat ten stosunkowo często pojawiał się w kampanii wyborczej, choć nierzadko bywał wpisywany do szerszych zagadnień takich jak środowisko naturalne, zdrowe i przyjazne sąsiedztwo, transformacja energetyczna czy transport publiczny jako dodatkowy kontekst tych problemów, a niekoniecznie wyzwanie samo w sobie. Chętniej zagadnienia te podejmowały partie opozycyjne (łącząc je z krytyką rządowego programu Czyste Powietrze), jednak w kwestii systemowych starań o redukcję zanieczyszczeń pomiędzy kandydatami rozmaitych ugrupowań nie było istotnej różnicy zdań, co do konieczności dalszej i skuteczniejszej walki ze smogiem.
Zawarta 10 listopada umowa koalicyjna pomiędzy liderami Koalicji Obywatelskiej, Trzeciej Drogi i Lewicy, które to ugrupowania następnie utworzyły nowy rząd zawiera zapisy dotyczące dążenia do powstrzymania zmian klimatu poprzez transformację energetyczną, ochronę środowiska naturalnego oraz rozwój transportu publicznego. “Będziemy walczyć ze smogiem m.in. poprzez przyspieszenie procesu wymiany źródeł ciepła oraz termomodernizacji. Wprowadzimy niezbędne zmiany w programie Czyste Powietrze.” - stanowi punkt 9. umowy koalicyjnej.
5. Decyzja o utworzeniu strefy czystego transportu w Warszawie
7 grudnia Rada Warszawy przyjęła uchwałę o utworzeniu strefy czystego transportu, która zacznie obowiązywać 1 lipca 2024 r. Na pierwszym etapie ograniczenie wjazdu obejmie 19-letnie lub starsze samochody z silnikiem Diesla i 27-letnie lub starsze pojazdy benzynowe, a zwolnione z niego będą auta, których właściciele mieszkają w Warszawie i płacą w niej podatki. Warszawa to kolejne polskie miasto po Krakowie, które zdecydowało się na systemową walkę z zanieczyszczeniami powietrza z transportu drogowego. Choć ostateczny kształt warszawskiej SCT nie należy do najambitniejszych to jest ważnym sygnałem dla kolejnych polskich miast planujących swoją politykę zielonego transportu.
*
Warto również zauważyć, że polskie wysiłki dla czystego powietrza są uważane za granicą. Dowodem tego może być nominacja do nagrody Earthshot Prize dla Polskiego Alarmu Smogowego w kategorii “Ochrona powietrza” otrzymana jesienią tego roku.
- Od kilku lat widzimy systematyczną poprawę jakości powietrza w Polsce. Przykładowo w Krakowie liczba dni smogowych spadła z około 120 w 2012 roku do mniej niż 30 w 2023. Systematyczna wymiana najbardziej zanieczyszczających powietrze starych kotłów i pieców na węgiel i drewno zaczyna przynosić efekty. Niestety jeszcze wiele pozostaje do zrobienia. W Polsce wciąż dymi ponad 2 miliony “kopciuchów”, a wiele miejscowości boryka się z dużym zanieczyszczeniem powietrza. Dlatego cieszymy się, że walka ze smogiem, a więc starania o zdrowie mieszkańców i mieszkanek Polski, stanowi jeden z priorytetów nowego rządu - mówi Anna Dworakowska z Polskiego Alarmu Smogowego.
Powodów do optymizmu dostarcza też niedawny raport Europejskiego Centrum Czystego Powietrza (ECAC). Wskazuje on, że jeśli Polska zwiększy tempo wymiany źródeł ciepła - które w niektórych tygodniach było już osiągalne - na mniej emisyjne i towarzyszyć temu będą działania na rzecz spadku emisji z transportu, to do końca dekady możemy znacząco ograniczyć ilość trujących związków w polskim powietrza. Sprawi to, że smog będzie rocznie powodował o 21 tys. zgonów mniej niż obecnie, a 30 milionów mieszkańców Polski będzie oddychać powietrzem spełniającym normy jakości powietrza rekomendowane przez WHO (ITR-4).